بابک حیاتی نین باشلانیشی / پاتریشا کرون / ترجومه ائده ن : علیرضا ذیحق

  پاتریشا کرون

چئویره ن : علیرضا ذیحق

بابک حیاتی نین باشلانیشی

بابک حیاتی نین  ایلک ایل لری حاققیندا جانلی و آیدین بیر شرح ، " واقد ابن عَمرو التمیمی " آدلی  بیریندن اَلده دیر کی بابک ین اخبارینی یازیب دیر وظاهیرده  بابک ین قیامی واختی و یا بیرآز اندان سونرا اردبیل ده یاشاییردی . اونون یازدیغینا گؤره بابک ین آناسی کندلی بیر قادین اولاراق آدی " ماهرو " ایدی و " میمَذ " بؤلگه سیندن دیر کی اردبیل منطقه سینده ایدی .

 

   پاتریشا کرون

چئویره ن : علیرضا ذیحق

بابک حیاتی نین باشلانیشی

بابک حیاتی نین  ایلک ایل لری حاققیندا جانلی و آیدین بیر شرح ، " واقد ابن عَمرو التمیمی " آدلی  بیریندن اَلده دیر کی بابک ین اخبارینی یازیب دیر وظاهیرده  بابک ین قیامی واختی و یا بیرآز اندان سونرا اردبیل ده یاشاییردی . اونون یازدیغینا گؤره بابک ین آناسی کندلی بیر قادین اولاراق آدی " ماهرو " ایدی و " میمَذ " بؤلگه سیندن دیر کی اردبیل منطقه سینده ایدی .او " ماهرو " نون مذهبی اینانج لارینی بیلمیردی آما باشقا بیر قایناق دا او مسلمان اولمایان و " عّلوج " آدلانان بومی جمعیت لردن سانیلیر و آدی او قایناق دا اوخوناقلی دئییل . " واقد " دئییردی او بیرگؤزلو ایدی و سببی ده افسانه وی اولمالی دیر کی ائله بیر قورخونج عوصیانکارین آناسی گرک ده نفرت اویادان بیر نیشانه یه صاحیب اولاردی . " المقنّع " ، بابک ین  تایی دا شرق ده ، بیرگؤزلو ایدی . " واقد " ین دئدی یینه گؤره ، بابک ین آتاسی آرامی بیر اصناف ایدی عراق ین گونئییندن ، لاپ دقت له دئسه ک " مدائن " دن ایدی کی یاغ ساتیردی وآزجا سرمایه سینی بیر چووال دا کوره یینده داشی ییردی .آدی عبدالله یا عامربن عبدالله یا عامربن احد ایدی و بوردان بللی دیر کی مسلمان ایدی .دئییلیر کی او و ماهرو بیر بیر لرینه وورولاراق بیرگون کی سئوگی لرین دن بیر بولاق باشیندا و آغاج لیق بیر یئرده سؤز آچیردیلار ، سیرلاری عیان اولور .

اونلار بیر بساط قوروب مِی ایچرکن عامر، ماهرو اوچون ماهنی اوخویوردی کی کند دن بولاق باشینا گلیب سو آپاران قادین لار اونلاری گؤرور لر . عامر قاچیر و ماهرو توتوقلانیب ساچلاریندان یاپیشیب یئره سوروتده نیر کی رسوا اولسون . دئمک کی بو سؤزلر بیر چالیشما ایدی اونا خاطیر کی بابک ین آدینی، آناسینا بِهتان یاخماقلا پیسه  چیخارتسین لار. یعنی کی اسلام دوشمانی ساییلان هر آدام بیر فاحیشه اوغلو دی . .باشقا بیر حکایه ده ده بو تحقیر و تهمت لر اورایا  چاتیر کی دئییلیر بیر مزدور عسگر کی آغزینا نه گلدی دانیشاردی بیرگؤزلو قیزی اغفال ائدیب اونا تجاووز ائدیب حامیله بوراخیری . آما  لجن سَپه ن " واقد " قبول ائدیرکی بابک ین آتا آناسی اونون دوغوم زمانی بیر بیرلری نن ائولن میش دیلر و حتتا باشقا بیر اوشاق لاری دا وار ایدی . سونرا بابک ین چرچی آتاسی ساوالان داغینا یولو دوشرکن اؤلدورولوری .بابک ین مسلمانچیلیق آدی حسن ایدی و قارداش لاری عبدالله و معاویه ایدلر . دئدیک لره گؤره اوچونجو بیر قارداش لاری دا وارایدی  کی اسحاق آدلانیردی و هر دؤرد قارداش آدلاری اساسیندا مسلمان ایدیلار .

" ماهرو"  او قدر یاشادی کی اوغلونون قیامی نین سونوندا خلیفه نین عسگر لری  طرفیندن اسیر اولدی . او دایه لیک ائدیب اوشاقلارا سوت وئرمک له معاشینی تأمین ائدیردی . حسنی ده  یوللامیشدیلر مال جامیش لاری اوتارا . سونرا سراب بؤلگه سین ده کی اردبیل له تبریز یولوندا دی بیر عرب سرداری نین خید متینه کئچدی و اونون حیوانلاریندان صاحاب اولدی و اونون غلام لاریندان " طنبور " چالماغی اؤیره ندی . آنا دیلین ده ده چوخ گؤزه ل شعرلر اوخویاردی کی آذربایجانین بومی دیلینده ایدی .اوندان سونرا بیر عرب شیخی نین خیدمتنه کئچدی که آدی محمد بن روّاد ِ ازدی ایدی و تبریز ده یاشاییردی . آما ایکی ایل سونرا ، اون سگگیز یاشی وارایدی کی اورانین ترکینی قیلیب اؤز کندلری" بلال آباد " ا کی میمَذ بؤلگه سین ده ایدی قاییتدی . اوردا " جاویدان " آدلی " بیری نن کی" شهرک" ین اوغلو ایدی و ایکی مین رأس داوار زنجان دا ساتدیقدان سونرا اونلارین کندلرین دن کئچیردی تانیش اولدو . " ابوالمعالی " نین دَییشیک بیر روایتینه گؤره ، بابک ایلک اربابیندان  بیر پارا محلی خصومت لر اساسیندا آیریلاندان سونرا ،قارپیز و باشقا میوه لر ساتاراق هابئله شعر و ماهنی اوخویوب طنبور چالماقلابیر کنده یئتیردی کی محمد بن روّادِاَزدی تبریزین حاکیمی و عرب شیخینه تعلّقی وارایدی و اوردا قارپیز ساتاراق شهرک اوغلو جاویدان لا تانیش اولدی . هر حالدا ، جاویدان اونا برک محبت یئتیریب اونو اؤزونه موباشیر سئچه رک مولک لری نین  و باشقا مال دؤولتی نین باشینا کئچیرتدی و بو بیر حادیثه ایدی اونون یاشاییشیندا کی حیاتینی دَییشدیردی .

بورا جان بیر تصویر وئرمیشیک اودا بو کی بیر اوغلانجیق کی اَکیب بیچمه یه یه تور پاقلاری یوخ ایدی وعرب فرمانده لری اوچون چالیشیردی سونرا خرّمی لرین سرادری اولدی . واقد  خرّمی لرین  قالاسینی و ییغینجاغینی " بذّ " بیلیر کی قره داغین داغلاریندا ایدی و اردبیلین 145 کیلو متر لی یینده .شوبهه سیز کی واقد بوردا سؤزلرینی ییغیب ییغیشدیریری نییه کی بابک اؤز قیامی نین باشلانیشیندا همین بذّ ده پناه توتموشدو و بو جور تصوّور ائتمک ااولار کی بابک اؤز عوصیانینی باشلاماق اوچون ال چاتماز بیر قالایا کی مرزلرین یاخینین دایْدی کؤچ ائدیر . دئدیک لره گؤره  " بذّ " روّادی ازدی  نین تسللوطونده ایدی .بونا گؤره واقدین گوزاریشی مومکون دی احتیمل لی اولا .

جاویدان هر هاردا کی ایقامت ائدیردی او یئرده خرّمی لردن ایکی توپلوم اولوردی . بیردسته اونون فرمانین دا اولوردی بیر دسته ده " ابوعمران " آدلی بیرباشچی نین دستوروندا . هر ایکی رهبر،زنگین و گوجلو ایدیلر و بیر بیر لری ایله رقابت ده یاشاییردیلار . خرّمی لر کی اصل ده دینج لیک سئوه ن آدام لار ایدیلار عمل ده بیر بیر لرینه کین و نیفرت بسله ییردیلر . ایکی رهبر و باشچی یای آی لارین دا ساواشیردیلار و قیشی ، قارین یئرده اوتورماسی بیله لرینه ساواشماق ماجالی وئرمیردی . جاویدان بو ساواش لارین بیرینده ، حسن ین آزجا اونون خیدمتینده اولدوغوندان سونرا ، اؤلدورولور .حسن کی بو مدت ده خرم دینی آیینینه اوز گتیرمیشدی ، جاویدانین جانیشینی اولور . و اونون دول خانیمی نان ائوله نیر . البته دئییلیر بابک له اونون بیر بیر لریله آرالاری وارایدی و حتتا اؤز اَری نی مسموم ائدیر کی بابک له ائولن سین . بو توکته نی اونوتمایاق کی الده اولان روایت لرده بابک ین حیاتیندا اولان قادین لارین هامیسی بیر جوره منحریف ایدلر . نظره گلیر کی جاویدانین بیر اوغلودا وارایدی کی آتاسی اؤلنده کیچیک ایدی و ائده بیلمزدی اونون جانیشینی اولا . هر حالدا دئمک کی دول قادین ، الدن وئرمیش اَری نین بوتون  عسگرلرینی و آداملارینی بیر یئره ییغیب  دئدی کی جاویدان اؤز اؤلومونی قاباقدان حدس ویریردی و دئمیشدی کی روحو بابک ده حُلول ائده جک و اودوکی "  اؤلکه لری فتح ائدیب جبار ظولومکارلاری قیلینجیندان کئچیرده جک دیر . " مزدک" اینانجینی دیریلدیب ، یوخسول و ضعیف اینسانلاری ، قوی و زور دئیه ن آداملارا ، ارباب ائده جک دیر و کاسیب خلقی چؤره یه و ثروته چاتدیراجاق دیر ."  بو اوزدن ده جاویدانین فدایی لری بؤیوک بیر جشن توتوب شن لی بیر مراسیم له اؤز وفادارلیق لارنی اونا اعلان ائتدیلر . جاویدانین دول قادینی دا بیر چؤره یی بؤلوب اونون تیکه لرینی بیر پیاله شرابین  یانینا قویدی کی تزه ذیبح اولموش اینه یین دری سی اوستونه قویولموشدو . کیشی لر بیر – بیر چؤره ک تیکه لرینی شرابا باتیریب بابکه فدایی و و وفالی اولماق لارینی بیلدیردیلرو اونون اطاعتینی  قبول ائتدیلر . .اوننان سورا بیر سوفره نین دؤوره سینه ییغیشیب یئمک یئدیلر کی همان ذیبح اولموش اینه یین اتین دن  پیشیرلن میشدی .  سونرا جاویدانین دول قادینی بابک له ائولن مه یی اوچون ، اونا بیر بوداق ریحان وئردی . احتیمالی وارکی ائله بو وا ختدان حسن ،ایرانلی بیرآد اولاراق  بابک آدینی اؤزونه سئچدی .

بابک رهبیر لی یه چاتدیقدان سونرا ، او و طرفدار لاری یابانجی  یمن لی عرب لری او بؤلگه ده قیریب  اؤلدورمه یه چالیشدیلار . اونلار کند لرده داغیلیب تعیین اولونموش بیرگونده  ایشقالچی عرب لری ویابانجی حؤکومدارلاری قیریردیلار . بو واقیعه احتمال لا میلادی ایلی816 دا یا سونرالار اوز وئردی . بابک ین عوصیانی اوچون باشقا تاریخ لرده ذیکر اولونوب مثلن 815 یا 819 یا سونرالار .

بابک و اونون طرفدار لاری نه جور مسلمان ایدیلار ؟ " ابن حفصون اَندلسی " نین عکسینه  کی اونونجو یو زایل لیک قیام ائتدیلر و اؤزلرینی مسیحی آدلاندیردیلار ، بابک هامی نین نظرینده بیر عوصیانین باشچی سی ایدی کی اونلار مسلمان دئییل دیلرآما قایناق لار اونو مرتد  بیلمیرلر و چوخ نادیر بیرحالدا اونون مسلمان اولمادیقیندان سؤز آچیرلار . الده ائتدی ییمیز بیگی لره گؤره اونون آتا اناسی اوشاقلارینا حسن ، معاویه ، عبدالله و اسحاق آدلاری قویموشدولار . بو آدلار بیر پارا آداملارین راییج آدلاریدیلار کی  اونلارین کندلرینه تسللوط لری وارایدی و اونلارین محلّی یاشاییش لارینی اداره ائدیردیلر . بو آدلار ین چوخو او دؤوره نین سردار لاری نین آدی ایدی . یئرلی آداملارین  مسلمان اولماق  لاری حؤکومدار لارین دیققه تینی کی اؤلکه ده نفوذ لاری وارایدی اؤزونه جلب ائدیردی . بوکی نه قدر عمل ده ایسه مسلمان ایدیلار باشقا بیر موضوع دور . گؤره سن می حسن ین آتا اناسی و قو نشولاری جومعه نامازی قیلیب رمضان آیلاری اوروج دا توتور دولار هئچ بیر بیلگی میز یوخدور . بابک عرب لر ین یانیندا چالیشان زامان چوخ احتمال لا آزجا اولسادا عرب دیلینی اؤیره نمیشدی . . نییه کی واقد دئییری جاویدان اونو " تَعَقّدِ ِلسانِهِ بِالعَجَمیّه " اولدوغو حالدا کی ایرانلی لارین دیلی نی  لُکنَت له دانیشیردی  ، داهی و نبوغ لو  بیر گنج تانی ییردی . البته جاویدان بابک له نه عربجه دانیشیردی نه ده فارسجا بلکه آذربایجان تورکجه سینده  دانیشیردی . آما واقد بوردا جوزئیاتی ذیکر ائتمیر چون عرب دیللی خالق لارا یازیردی و بابک ین انا دیلینه ایشاره ائتمه یی لازیم گؤرموردی  و تکجه ایستیردی بیلدیره کی بابک عربی نی یاخشی دانیشانمیردی . اگر بابک آزدا اولسا عربی بیلسة اونو گؤستریر کی اسلام دینی  نین اعتقاد و اصول لارینی دا اؤیره نمیشدی . نییه کی آتا اناسی اونا حسن آدی وئرمک دن ده بئله بیر منظور لاری وارایدی . آما اونودمایاق کی هر کیمسه ائده بیلردی اؤزونه عربجه آدی سئچسین آما مسلمان دا اولماسین . آما او آداملار اونلار ایدیلار کی معمولن حیشمت و جاه ، صاحیب لری ایدلر و ایستیردیلر مسلمان بیر توپلوم دا راحاتجا گئت گل ائتسین لر . مثلن بیر پارا ارمنی شاهزاده لری و یا ابوعمران کی خرمی لرین رهبری و جاویدانین رقیبی ایدی . بابک ین آتا اناسی تورپاق سیز – اَکین سیز کند لی لر ایدیلر و سایدیغیمیز دسته لردن ساییلمیر دیلار . چوخ احتمال لا اونلار بیلیردیلر کی اوشاقلاری نین گله جک لری عرب سردار لاری نین الینده اولاجاق دی و بو نا خاطیر ده اونلاری ائله بارا گتیریردیلر کی اؤزرلرینی مسلمان بیلسین لر . وضعیت بیر جور قاباغا گئدیردی کی ایرانین  یئرلی اینسانلاری  اؤزلرینی یئنی معیارلارلا تطبیق وئریردیلر  حسن گؤروردو کی بو یئنی دونیادا هر زاد ائله  ال اله وئریب کی اونون بو دونیا دا ساده و فقیرلیک له یاشاماق دان باشقا چاره سی یوخدور تاکی ایکینجی عرب اربابی نین  یانیندا کی ایشینی الدن وئردی و جاویدان لا گؤروشدو .

·         بو ترجومه پاتریشا کرون ون یازدیقی کیتابی ( The Nativist Prophets of Early Islamic Iran ) نین بیرینجی فصلیندن  آلینیب دیرکی کمبریج یونیورسیته سی 2012 ایلینده نشر ائدیب دیر . . ( ع. ذ )