واقعیت " رضابراهنی " در غیر واقعیت " ( نقدی برآزاده خانم و نویسنده اش ) / یادداشتی از علیرضا ذیحق

علیرضا ذیحق

واقعیت " رضا براهنی " در غیر واقعیت

آزاده خانم و نویسنده اش ( چاپ دوم )

یا " آشویتس خصوصی دکتر شریفی "

رضابراهنی

نشر قطره

چاپ اول : 1376 - ( 632 صفحه )

رضابراهنی با رمان یا به قول خودش داستان بلند " آزاده خانم و نویسنده اش " پا در راهی غیر متعارف می گذارد و در لبه ی تیغی به راهرَوی ادامه می دهد که هر فاصله اش خبری فجیع از سقوطی مأیوس کننده  می دهد و اما هر چه هست صعود است و سقو ط نیست .

 

علیرضا ذیحق

واقعیت " رضا براهنی " در غیر واقعیت

آزاده خانم و نویسنده اش ( چاپ دوم )

یا " آشویتس خصوصی دکتر شریفی "

رضابراهنی

نشر قطره

چاپ اول : 1376 - ( 632 صفحه )

رضابراهنی با رمان یا به قول خودش داستان بلند " آزاده خانم و نویسنده اش " پا در راهی غیر متعارف می گذارد و در لبه ی تیغی به راهرَوی ادامه می دهد که هر فاصله اش خبری فجیع از سقوطی مأیوس کننده  می دهد و اما هر چه هست صعود است و سقو ط نیست . هر چند می نویسد که " کلیه ی شخصیت های این رمان خیالی است و هرگونه شباهت احتمالی بین آنها و آدمهای واقعی به کلی تصادفی است " باید گفت که آدمهای این رمان به طرزی آشکار آدمهایی هستند واقعی که از خود براهنی گرفته تا دکتر اکبر که منظورش دکتر غلامحسین ساعدی  است و پر سوناژهای دیگرش که از خویشان و آشنایان دور و نزدیک نویسنده گلچین شده اند برای خواننده آشنا می نمایند . اما آنچه که رمان را در لبه تیغ تا انتهایی درخشان می بَرَد و مخاطب را از لذت خوانش بی نصیب نمی گذارد فضا سازی هایی است که رویاگونه با واقعیت ها می آمیزند و از اینکه خواننده کتاب را تا پایان همراهی می کند این رمز مخوف ِ خیالی است که عنصر تخیل ِ غیر واقع گرایانه را حاکم بر اثر می کند . رمان از خط روایی ِ داستانی تقریباً بی نصیب است و جز آزاده خانم و دکتر اکبر و دکتر شریفی ( که خود نویسنده است ) و ببب اوغلی( شوهر آزاده خانم ) که در فصل های داستان رخ می نمایانند و هر بخش اش را  با بخش های  دیگر همخوانی می بخشد قصه واحدی را پیش نمی بَرَد .براهنی معتقد است " این رمان بسیاری از قرار ها و قرار داد های نویسندگی را به هم ریخته است " و این کتاب با یک " اجرای هنری سروکار دارد "  و " نه یک شروع دارد ، نه یک وسط ، نه یک پایان . آغاز های متعدد و پایان های متعدد دارد و یک پایان  محو ِ پایان دیگر و آن پایان هم محوِ پایان بعدی است " و قصه ایست فضایی ، یعنی در آن کسی ، کسی را در طول زمان تعقیب نمی کند ، بلکه آدمها یکدیگر را مثل ستاره ها در فضا می یابند ، در تصادفی بی زمان " و " انتشاری نورانی از تعدادی حادثه ی زبانی – متنی – بیانی که باهم سر سازگاری ندارند ، و به رغم این ناسازگاری ، تنها به صورتی که باهم اند ، وجود دارند و به صورت دیگر وجود ندارند . "

بی شک جریان سیال ذهن که منطق های مکانی و زمانی را به هم می ریزد و از شخصیتی به شخصیتی دیگر و از اندیشه ای به اندیشه دیگر می پرد استخوان بندی این اثررا استحکام می بخشد و روایت رمان را با همه ی گسیختگی ، یکپارچگی و حلاوت می دهد . در این رمان با یک دکتر رضا یا دکتر شریفی سرو کار داریم و بایک دکتر اکبر که پزشک ِ مادر ِ دکتر رضاست . رضایی که تحصیلاتش را در تبریز تمام کرده و دکترایش را از ترکیه گرفته و استاد دانشگاه شده و با مطالعه ی کتاب " شبهای روشن " از داستایوسکی تصمیم گرفته که حتماً نویسنده بشود . دکتر رضا مدتی را را درزندان گذرانده و در برهه هایی  از عمرش هم در آمریکا بود و کشورهای مختلف را از نزدیک دیده و کتابهایش فروش خوبی داشتند ومنتقدان و یا به تعبیر کتاب حسودهایی هم داشته که معتقد بودند چون ترک است فارسی را بلد نیست و در این مورد از شخصی بنام هوشنگ و طرفدارانش یاد می کند که به احتمال زیاد هوشنگ گلشیری است و اصحاب حلقه اش :

" کتاب قبلی اش که در آمده بود آقای محترمی که گهگاه نقد هم می نوشت ایراد گرفته بود که چون اثر دکتر رضا پر فروش بوده ، پس در واقع برای لای جرز خوب بوده . عده ای را هم بسیج کرده بود که همین فکر را رواج دهند . عده ای دیگر هم که به زعم " همین آقا " چیزی سرشان نمی شد اثر او را شاهکار خوانده بودند ."

 در قصه صاحب دوزن بوده یکی یونانی و دیگری ایرانی و پسرانی هم داشته که صراحتاً از آنها اسم برده و خاطرات اش از تبریز که فوق العاده ملموس و خواندنی اند و مادری که دچار آلزایمر شده و برادرش تقی و الی آخر . دکتر اکبر هم که لفافه اش را بزنی کنار دکتر غلامحسین ساعدی است و چون ستاره ای در فضای شخصیت های او به طور واقعی حضور دارد . همچنین آزاده خانمی است که من آن را اینجا تمثیلی از زن در فرهنگ ایرانی می گیرم که هر از گاهی حتی بعد از مرگ اش در قصه حضور دارد و در قصه زن بیب اوغلی یا پسر عمه دکتر رضا یا دکتر شریفی است که نجار است و رفتاری سنتی با زن اش آزاده خانم دارد و باعث مرگ او می شود و مرده ی او در قصه راه می رود  و رفتارهایی دارد .

 گریزهایی هم در رمان  به جبهه و جنگ ایران و عراق زده شده که در نوع خود بکر و جذاب اند .

کتاب " آزاده خانم و نویسنده اش " تا کتاب نهم طبق تقسیم بندی نویسنده ادامه می یابد و هر کتاب فصل هایی دارد و بعضی فصل ها تمام نشده رها می شوند که به سبک نویسنده ی" این نوع نوشتن " برمی گردد و شعرهایی که در بزنگاه هایی از داستان تجلی می یابند و به متفاوت بودن اثر صحه می گذارند . کتاب دارای اپیزودهایی هم هست از جمله احضار ارواح ، دیدار با اسماعیل شاهرودی( شاعر ) و غیره که بی ارتباط با روند داستان به هستی و حیات خود دوام می دهند .  این کتاب غیر از آزاده خانم و نویسنده اس ( چاپ دوم ) نام  آشویتس خصوصی دکتر شریفی هم دارد که از دید من اضافه کردن  چاپ دوم اشاره به همان بیوگرافی یا زندگی ِ نوشته شده ی رضابراهنی است که نویسنده با نوشتن آن از سرگذشته ها را دوباره زندگی می کند و آشویتس خصوصی دکتر شریفی هم بدین مناسبت برگزیده شده که انگار زندگی اش اردوگاهی بوده و دارای بخش های مختلف که رنج ها و شادمانی هایش را در آن شاهد بوده است .

غیر از این نکات که به اجمال آمد و نشان می دهد برای شناخت بهتر از زندگی دکتر رضا براهنی  خواندن این کتاب  خلاقه ی داستانی  جزوی از ضروریات مهم  برای دوستداران  اوست بلکه نشانگر این نکته هم هست که دکتر براهنی اقلیم نویسی است که همچون احمد محمود که  به زندگی مردم جنوب می پردازد براهنی نیز به آذربایجان و زادگاه اش تبریز با همه ی رخدادهای تاریخی و اجتماعی اش نظر دارد و رگ و ریشه ی مردم تبریز را در قصه هایش به رویش و نمو وا می دارد .

هر چند رمان های " آواز کشتگان " و " رازهای سرزمین من " از آثار ماندنی دکتر رضابراهنی هستند اما " آزاده خانم و نویسنده اش " نیز برای خوانندگان حرفه ای رمان و شیفتگان او جذابیتی مضاعف دارد . یک بیوگرافی که با عناصر داستان آمیخته و غیر واقعیت را با واقعیت آشتی می دهد .  اثری که از آن الهام و زیبایی می جوشد .

--------------------------------------

* مطالب نقل شده ی  داخل گیومه از متن کتاب گرفته شده اند .