م. کریمی
علیرضا ذیحق، خوی ادبیاتیندا بیر چالیشقان اوستاد
علیرضا ذیحق بوگون آذربایجان ادبیاتی ساحه سینده گؤرکملی شخصیت لرین اؤنونده گئده ن بیر سیمادیر. او، حیکایه چی، فولکولور توپلایان، شاعیر، یازار، دیلماج، آراشدیریجی و ایکی دیللی بیر یازاردیر. او داستان یازیر، رومان یازیر، ترجمه ائدیر، ادبی نقد یازاراق اثرلری آراشدیریر، فولکولور توپلاییر و ادبیات ساحه سینده آراشدیرمالار و درین ادبی تحقیقلر ایره لی آپاریر، یازیچیلار و صنعتکارلارلا دانیشیقلار آپاریر و هر حالدا چالیشقان بیر ادیب کیمی دورمادان چالیشیر. عئینی حالدا چوخ اوره یه یاتان، پام دویغولو، یومشاق خویلو و یوشکسک شخصیته مالیک بیر انساندیر.
علیرضا ذیحق، خوی ادبیاتیندا بیر چالیشقان اوستاد
علیرضا ذیحق بوگون آذربایجان ادبیاتی ساحه سینده گؤرکملی شخصیت لرین اؤنونده گئده ن بیر سیمادیر. او، حیکایه چی، فولکولور توپلایان، شاعیر، یازار، دیلماج، آراشدیریجی و ایکی دیللی بیر یازاردیر. او داستان یازیر، رومان یازیر، ترجمه ائدیر، ادبی نقد یازاراق اثرلری آراشدیریر، فولکولور توپلاییر و ادبیات ساحه سینده آراشدیرمالار و درین ادبی تحقیقلر ایره لی آپاریر، یازیچیلار و صنعتکارلارلا دانیشیقلار آپاریر و هر حالدا چالیشقان بیر ادیب کیمی دورمادان چالیشیر. عئینی حالدا چوخ اوره یه یاتان، پام دویغولو، یومشاق خویلو و یوشکسک شخصیته مالیک بیر انساندیر. او بوللو کتابلار و اثرلر یازمیش و چوخلو ساحه لرده قلم وورموشدور. بوگونه قدر ادبیات ساحه سینده بؤیوک مسئولیتلری بوینونا آلمیش و یئترلی حالدا یئرینه یئتیرمیشدیر. او ۱۳۳۸جی ایلده خوی شهرینده آنادان اولموش و ۱۳۵۲جی ایللردن ادبی فعالیته باشلایاراق آردیبجیل شکیلده بو ساحه ده دورمادان چالیشمیشدیر. اونون مقاله لری، حیکایه لری و مختلف یازیلاری ایرانین باشا – باشیندا یاییلان ده یرلی و مختلف درگیلرده چاپ اولموشدور. بو سطیرلرین یازاری ذیحق امضاسی ایله چوخلو یازیلاری وارلیق، آذری، دده قورقود، اولکر، انقلاب یولوندا، صاحب، دیلماج، نوید آذربایجان، اورین خوی، ائل بیلیمی و باشقا درگیلرده اوخوموش و لذت دویموشام. بوندان علاوه بیر نئچه درگینین باش یازاری کیمی ده چالیشمیشدیر او جمله دن انقلابین ایلک ایللرینده تبریزده یاییلان “دده قورقود” نشریه سینین (۱۳۵۹دان ۱۳۶۱ ایللرینده) اصلی مدیری و باش یازاری سوروملولوغونو عهده سینه آلمیشدیر. ایللردیر کی یئنی مدیالار – اینترنت کیمی، اورتایا گلدیکده، مدرن صورتده اؤز چالیشمالارینا یئنی بیر صورت وئرمیش و چالیشیر.
اونون یازیلاریندا، اؤزه للیکله حیکایه لرینده تخیّل، دوشونجه، گؤزل یازی صنعتی گؤز اؤنونده جانلانیر و ماهیر بیر رسّام کیمی روایتلری ایضاح ائده رک، داستاندا اولان شخصیتلرین وارلیغینی بیر ماهیر روانشناس کیمی آچیقلاییر. باشینی آشاغی سالیب هئچ بیر ادعا ائتمهدن یازیب – یارادیر و ادبیاتیمیزی زنگینلشدیریر. عئینی حالدا یئنی قلم صاجیبلرینین قلملرینی ایتیلتمه یه چالیشاراق تزه یازارلار تربیه ائدیر. او ادعاسیز، اوره یی ادبیاتا چیرپینان یازار کیمی، ادبی آراشدیرمالاریلا چوخلو یازارلارین الیندن توتوب یوکسک یئره چاتدیرماقدا یاردیمچی اولور.
خوی شهری، ادبیات ساحه سینده اؤزَل بیر دوروم توتور. بو شهرین فولکولورونو یازانلار آز اولمامیشدیر. بو یازارلاردان آد آپارماق ایسترسک ایلک نؤوبه ده علیرضا نابدل – اوختای تخلوصلو شاعیری آد چکمه گیمیز گره کیر. اوختای، چاغداش مدرن شعریمیزین باشلانغیج دورومونو یاراداراق ان گؤزَل نمونه لری ده یازمیشدیر. او، ۱۳۴۰جی ایللرده خوی شهرینده معلم اولاراق، خالق کولتورو ایله ماراقلانمیش و خوی ناغیللارینی توپلاماغا ایلک آددیملاری گؤتورموشدور. اوختای خوی شفاهی خلق ادبیاتی حقینده یازیلارینی تهراندا یاییلان “کتاب کوچه” و “کتاب هفته” درگیلرینده یازماغا جان آتمیش و یایماغینی باشاریجیلیقلا ایره لی آپارمیشدیر. اوختای اؤزوندن علاوه بیر سیرا شاگیردلرینی ده بو زمینه ده یازماغا تربیه ائتمیش، او جمله دن ناصر احمدی کیمی فورلکولور توپلاییجی بیر یازاری تربیه ائتمیشدیر. ناصر احمدی سونرالار “تورک بایاتیلاری” عنوانلی اثرینی بو تربیه لر کؤلگه سینده توپلامیشدیر.
خوی شهری فولکولور ساحه سینده باشقا یازارلاری میدانا گتیرمیشدیر. اونلاردان آد چکمک بیر ادبی تکلیف دیر و علیرضا ذیحق اؤز اثرینین اؤن سؤزونده گؤزَل بیر تواضع ایله اونلاردان سایغی ایله آد چکمیشدیر. بونلاردان” علی ظفرخواه نئچه – نئچه فولکولور اثرلرین یازاریدیر و بوگون آذربایجان فولکولور توپلاما ساحه سینده ده یرلی اثرلرین صاحیبیدیر.
پرویز یکانی زارع ده باشقا بیر گؤرکملی یازاریمیزدیر کی اونون ۱۳۸۰ ایلینده یایدیغی “آذربایجان شفاهی ائل ادبیاتی” کتاب، بیر یازارین لازیمی قدر خدمت گؤستردیگینه یئتر.
آنجاق علیرضا ذیحق مختلف ساحه لرده یازیلارینی تانیتدیرماق ان آز بیر ایش اولا بیلر. ایندی بو عالیجنابین اثرلرینه اؤته ری بیر باخیشیمیز اولمالیدیر:
۱ – آشیق ادبیاتی ساحه سی
علیرضا ذیحق آشیق ادبیاتینین ماراقلیلاریندان اولاراق، خوش شهرینین آشیقلاریلا یاخیندان دوستلوق ائتمیش و آذربایجان آشیق ادبیاتینا تانیتدیرمیشدیر. اونون “خوی آشیقلاری” عنوانلی اثری ۱۳۸۲جی ایلده چاپ اولوب یاییلمیشدیر. ذیحق بو اثرینده ۲۴ خوی شهری و اونون اطرافیندا یاشاییب – یارادان آشیقلار ایله دانیشیر، اونلارین یاشاییشلارینی توپلاییر، شعرلریندن ده نمونه لر گؤستهریر. بورادا تانیتدیریلان آشیقلارین بیر سیراسی قوجامان آشیقلار و بیر سیراسی ده گنج آشیقلار اولموشلار؛ آنجاق ذیحق بو صنعتکارلاری لاییقیجه تانیتدیرماغی باشارمیشدیر. بو کتاب آز حجملی اولاراق آذربایجان آشیق ادبیاتینا یئنی تاثیر بوراخمیش و آشیق ادبیاتیمیزی زنگین لشدیرمیشدیر.
ذیحق آشیق ادبیاتی ساحه سینده نئچه اثرین یازاری اولموشدور او جمله دن:
غلام حیدر داستانی
صیدی داستانی
احمد ایله عدالت داستانی
شاه اسماعیل داستانی
و . . .
آشیق داستانلاریندان گؤزل نمونه لر وئرمیشدیر.
شاه اسماعیل داستانی
آشیق ادبیاتیمیزین اؤنملی داستانلاریندان بیری شاه اسماعیل داستانیدیر. بو داستان ائپیک – محبت داستانلاریندان یا داها دوغرو رومانسلارینداندیر. بورادا قهرمان، اؤز سئوگیسینه چاتماق اوچون قیلینجدان دا یارارلانیر. او سئوگی یولوندا چوخلو چتینلیکلرله اوز – اوزه گلیر و اؤز یهادرلیغی اوزره اونلارا غلبه چالیب، نهایتده سئودیگینه چاتیر. آنجاق بیز بو اثرده بو داستانین خوی واریانتی ایله اوز به اوز اولوروق. ذیحق جنابلاری بو داستانی اؤز ادبی شیوه سیله یازیرسا دا، آشیقلارین روایت قورماسیندان ائشیگه چیخمیر و ادبی دیل ایله آشیق دیلینی قاریشدیریر و گؤزل بیر اثر یارادیر. داستاندا اولان گؤزل دئییملر، خوش سؤزلر و روایت فورمالاری داها گؤزل اولموشدور.
شاه اسماعیل داستانی آشیق داستانلاری آراسیندا اؤنملی یئر آلماقدادیر و ذیحق خوی واریانتینی باجاریقلا بو خزینهمیزه هدیه وئرمیشدیر. داستاندا گئده ن شعرلر گؤزل، آخیجی و یئرلی یئرینده اوخونور. داستانین گئدیشی ده اوخوجونو اؤز آردیجا چکیر.
داستان قندهار شهریندن باشلانیر و اورادا بیتیر. شاه اسماعیل هله شاهزادا اولدوغو زامان بیر سئوگیه دوشور و سئوگیسینه چاتارکن شاهلیغی دا الده ائدیر. شاه اسماعیل بورادا باشقا واریانتلار کیمی عرب زنگی ایله ده ساواشیر و نهایت اونون شخصیتی ده آیدینلاشدیقدا اوخوجونو حیرتده قویور. عرب زنگی آذربایجان قادین سیمالاری آراسیندا اؤزونه مخصوص بیر یئر قازانمیشدیر. او شاه اسماعیل ایله ساواشیر، آنجاق اونا یئنیلدیکده دوست اولور و قهرمانی اؤز سئوگیسینه چاتماق اوچون یاردیمچی اولور. داستانین سون صحنه لری افسانه له شیر و شاهزادا اؤز اؤلکه سینه دؤندوکده، وزیر اونون آتاسینین یئرینده، شاهلیق تختینده اوتوردوغونو گؤرور. وزیر اونو توتساق ائدهرک گؤزلرینی کور ائدیر. بورادا گؤیرچینلر اونون گؤز داواسینی گتیریب وئریرلر و نهایتده شاه اسماعیلین گؤزو گؤره ر اولور و وزیری آرادان قالدیریب و شاهلیق تختینده اوتورور. شاه اسماعیل بو چتین لیک لرین هامیسینی اؤز جسارتی و لیاقتی ایله برابر، عرب زنگی یاردیمی و دوغال اوستو قووه لرینین یاردیمی ایله آرخادا قویور و مرادینا چاتیر.
سازلی – سؤزلو شاه اسماعیل داستانینین مختلف شهرلرده چئشیدلی واریانتلاری موجوددور. بورادا خوی واریانتی ایله تانیش اولوروق. ذیحق بو اثری ۱۳۷۹جو ایلده یایماغا نایل اولموشدور.
۲ – ناغیللار
آذربایجان ادبیاتیندا ناغیللارین گئنیش بیر دونیاسی وار. فولکولورون بیر ژانری دا ناغیللاردیر و علیرضا ذیحق بو ساحهده چالیشمادان دایانمامیش و اؤز آناسی ایله ده بو یارادیجیلیقدا پایلاشمیشدیر. او مختلف درگیلرده خوی ناغیللارینی توپلامیش و یازمیشدیر، آنجاق “خوی ناغیللاری“ عنوانلی کتابی، ناغیلین یوکسک ماهیتلی بیر اثر اولدوغونو ثبوتا یئتیریر. خوی ناغیللاری کتابی ۱۳۹۰جی ایلده چاپ اولوب یاییلمیشدیر. بورادا اؤز رحمتلیک آناسی – علویه خانیمین دیلیندن ائشیدیب و اونلاری دوزگون بیر سویّه ده کاغاذ اوسته گتیرمیشدیر و بئله لیکله اؤز آناسینی دا دیریلیک و اؤلمزلیک دونیاسینا آرتیرمیشدیر.
بو اثرین ده یرلی بیر یؤنو بودور کی ذیحق روایتلره صادق قالاراق بیر امانت کیمی اونلارا توخونور. آناسینین عینی تلفظ و دانیشیق شیوه سینی ساخلاییر و دیل حقینده آراشدیرمالارا گؤزل نمونه لر و علمی فاکتلار وئریر. بو اثر بو یؤندن دوغرودان – دوغروسونا ادبی و قالارقی بیر کتابدیر.
خوی ناغیللاریندا ۲۱ ناغیلی اوخویوروق. بورادا بیر چوخلو ناغیللار بوتون آذربایجان اراضیسینده تانینمیش ناعیللار دا واردیر و بیز بورادا خوی واریانتلاری ایله تانیش اولوروق.
بونو دا آرتیرماق لازیمدیر کی ناغیللار تکجه بو کتابلاردا اولانلارلا بیتمیر و ذیحق جنابلاری اونلارجا باشقا ناغیللاری توپلاییب و مختلف درگیلرده یایمیشدیر. اونلارین هامیسی بیر یئره توپلانیرسا گئنیش حجملی بیر کتاب اولور.
۳ – رومان و حیکایه
علیرضا ذیحق رومان ساحه سینده ده گؤزل رومانچیدیر. او جملهدن “آیاقلانمیش قارلار“بیر گؤزل اؤرنکدیر. بورادا یازارین دیلی شعریله نثر آراسیندا دولانیر و هر اوخوجودا بیر درین دویغو یارادیر. داستان آذربایجان ملی حکومت یارادان ایللرده اوز وئریر و قهرمانلارین عشق ایله خالق یولوندا قهرمانلیقلار گؤستردیکلرینی آچیقلاییر. داستان مارال ایله آلیش سئوگیسی ایله باشلانیرسا، داستان بویو بو سئوگی خالق سئوگیسی و خالق آزادلیغی سئوگیسیله شدتله نیز. قهرمان تکجه اؤزونه گؤره یوخ، بلکه ائلی و وطنی اوچون، دوزگون بیر انسان کیمی فداکارلیقلا داورانیر و نهایتده جانینی اؤز آرزولاری و مرامی اوغروندا فدا ائدیر.
ذیحق بو گؤزل رومانی ایکی دیلده یازمیشدیر. آنجاق گؤزللیگی ده بوراسیندادیر کی هر ایکی دیلده یازارین دیلی چوخ شیرین، آخیجی و اورهیه یاتان اولاراق، شعره یاخین بیر دیلدیر. اوخوجو یازارین دیل گؤزه للیگینی دویور و کتابی اله آلدیقدا، بیتمه یینجه یئره قویماییر. بو رومان بلکی ده چاغداش داستانلاریمیز آراسیندا اؤزَل و گؤزَل بیر نمونه ساییلیر. یازار بو اثرینی ۱۳۷۴جو ایلده یازیب بیتیرمیشسه ده ۱۳۹۳جو ایلده چاپینا نایل اولموشدور.
ملی وارلیغین سئوگیسی، آزادلیق انسانی نه قدر بؤیوده بیلدیگینی و نه قدر فداکارلیق مایه سینی دیرچلده بیلدیگینی بورادا گؤروروق. اونون رفتاری خالق ایله نه قدر انسانی، محبتله دولو، آنجاق اجنبیلره قارسی نفرت و کین ایله دولودور. صفدر قوچی کیمی خائن کیمسه لرله نئجه آجی اولور، آنجاق ژانت – بیر مسیحی قیزین قوجا آناسی ایله نه قدر مهربان داورانیشی اولور!؟ همین زماندا شاه رژیمینه باغلی ساتقینلارین و بیگانه سئورلرین جنایتلرینی ده آچیقلاییر. آنجاق داستانیین موضوعونو اوستو باسدیریلی ساخلاییریق بلکه اوخوجو اؤزو اونو اوخوماقلا داها آرتیق لذت دویسون.
ذیحق ین قیسا حیکایه لری ده اوخومالی و گؤزلدیرلر. اونون حیکایه لرینده خالق یاشاییشی ایله تانیش اولوروق. بو حیکایه لرده گاهدان بالاجا بیر اولای حیکایه نین قونوسو اولور، گاهدان بیر دوشونجه و بیر تصویر داستانا چئوریلیر. هر حالدا اونون حیکایه لری چاغداش ادبیاتیمیزین زنگین یؤنلرینی یارادیر.
ذیحق چئویرمه ساحه سینده ده چالیشقان بیر یازار کیمی چالیشیر. “سعادت نامه” عنوانی آلتیندا چاغداش ایران فارس یازیچیلارین داستانلارینی (محمدعلی جمالزاده، صادق هدایت، جلال آلاحمد، غلامحسین ساعدی، محمد بهارلو، علی آرام، میترا الیاتی، میترا داور، فرشته نوبخت) تورکجه یه چئویرمیش و یایمیشدیر.
۴ – آراشدیرمالار
ادبی آراشدیرما و یا نقد ادبی ده ذیحق جنابلارینین باشقا یارادیجیلیق ساحه لریندن بیریدیر. او، ییغینجاقلار قورموش، ادبی جلسه لر دوزنلهمیش و اؤز فیکیرلرینی اوخوجولارلا پایلاشمیشدیر. درگیلرده یاییلان آراشدیرمالار اساسیندا اونون شیوه سیله تانیش اولموشام. مخصوصن خوی شاعیرلری و خوی یازارلارینین اثرلرینی دویغولو و تشویقلی بیر دیل ایله آراشدیریر، او جملهدن خویون دهیرلی یازاری رقیه خانیم کبیرینین اثرلرینه چوخلو نقدلر یازمیش؛ آنجاق ائله بیل یازارین الیندن توتماق و اونا داها دوزگون یول گؤسترمک اونون بوینوندا اولان بیر تکلیفدیر و او تامام خوی یازارلارینا یول گؤسته ریجیدیر. بورادا ذیحق بیر باشاریلی یازار کیمی گؤرونمکده دیر. او ادبیاتیمیزین و دیلیمیزین زنگیلشمه سینه چالیشیر. شوبهه یوخدور کی خالقیمیز دا اونو تانییاراق هئچ بیر زامان اونو اونوتماییب خدمتلرینی یاددان چیخارمایاجاقدیر. ذیحق جنابلارینا اوزون عؤمور، ساغلام جان و یئنی باشاریلار دیله ییرم.
منبع
http://qizilqelem.ir/2018/04/21/%D8%B9%D9%84%DB%8C%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B0%DB%8C%D8%AD%D9%82%D8%8C-%D8%AE%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7-%D8%A8%DB%8C%D8%B1-%DA%86%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%B4/#wpcf7-f4-o1