جایگاه فیلم " تنگسیر" در تاریخ سینمای ایران /علیرضا ذیحق

 

سفر به تنگسیر سینما

جایگاه فیلم " تنگسیر" در تاریخ سینمای ایران

تنگسیر
کارگردان : امیر نادری
فیلمنامه : امیر نادری ( بر اسا س رمان تنگسیر از صادق چوبک )
بازیگران : بهروز وثوقی، پرویز فنی زاده، نوری کسرائی، جعفر والی و...
فیلمبردار : نعمت حقیقی
موسیقی متن : لوریس چکناوریان
تهیه کننده : علی عباسی
تولید :1352 

سفر به تنگسیر سینما

جایگاه فیلم " تنگسیر" در تاریخ سینمای ایران

تنگسیر

کارگردان : امیر نادری
فیلمنامه : امیر نادری ( بر اسا س رمان تنگسیر از صادق چوبک )
بازیگران : بهروز وثوقی، پرویز فنی زاده، نوری کسرائی، جعفر والی و...
فیلمبردار : نعمت حقیقی
موسیقی متن : لوریس چکناوریان
تهیه کننده : علی عباسی
تولید :1352

سینمای نوین ایران که با فیلم‌سازانی همچون داریوش مهرجویی و مسعود کیمیایی، با فیلم های " گاو " (1348- بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی) و " داش آکل " ( 1350- بر اساس داستانی از صادق هدایت) دواقتباس درخشان ادبی در کارنامه‌ی خود داشت، در سال 1352، اقتباس سه اثر از قصه نویسان ایرانی را نیز در سیاهه‌ی 85 فیلم تولید شده‌ی آن سال ثبت می‌کند و این واقعه، پر ارج ترین سالی می شود از نظر پیوند بین سینما و ادبیات پیشرو ایران.
امیر نادری، فیلم تنگسیر را بر اساس رمان صادق چوبک، ناصر تقوائی فیلم آرامش در حضور دیگران را با قصه ای از غلامحسین ساعدی و مسعود کیمیایی فیلم خاک را برگرفته از داستان بلند اوسنه‌ی بابا سبحان که اثری از محمود دولت آبادی بود می سازد. در همان سال با دو اثر برجسته ی سینمایی از سینماگران مؤلفی چون پرویز کیمیاوی ( با فیلم مغولها ) و سهراب شهید ثالث (با فیلم یک اتفاق ساده) نیز روبرو هستیم. سالی که همرا ه با تولیدات داخلی، 500 فیلم خارجی هم در ایران دوبله و اکران می شود و اما فیلم‌های یاد شده به همراه دیگرفیلم‌های ناصر تقوائی و امیر نادری با نام‌های " نفرین " و " تنگنا "،هم‌چنان در تاریخ سینمای ایران، جایگاه ویژه ی خود راداشته و خواهد داشت.
امیر نادری در فیلم نوشت تنگسیر، بیشتر از آن که تلاشی داشته باشد برای ساخت یک ژانر حادثه‌ای، تصویری می‌دهد از عصیان و اعتراضی که به یک خیزش مردمی با بارقه‌ها ی انقلابی و پییوستن نیروهای نظامی به صفوف مردم منتهی می شود. باید گفت که امیر نادری در اقتباس خود از تنگسیر، چند سالی پیش از آن که " کیمیایی"، فیلم نمادین " سفر سنگ " ( ماههای اول1357 - بر اساس داستانی ازبهزاد فراهانی ) را بسازد و به نوعی پیشگویی قریب الوقوع پیروزی انقلاب 57 را پیش از عمومی شدن جرقه‌های خشم مردم، با شم ّ تیز خود در بطن آن بگنجاند، امیر نادری دراین خصوص پیشگام تر از او عمل کرده است. در تنگسیر نویدی از شکل گیری یک جنبش ملی با مایه‌های مذهبی است آن هم در امتداد عصیان‌هایی که به صورت انتقام فردی، با آثار مسعود کیمیایی وارد سینمای ایران شده بود. امیرنادری با این فیلم توانسته است که نبوغ هنری،حس زیبایی شناسی و نگاه ژرف جامعه شناختی خودرا همزمان به مرحله ی فعلیت برساند. هرچند که فیلم " تنگنا"ی اونیز در همان سال با ارائه‌ی یک تیپ نو از جوانی بی پناه و سرگشته با نام " علی خوشدست که" با بازی بسیار گیرای " سعید راد " توأم بود توانست که بعد از تیپ‌های فراموش ناشدنی"علی بی غم" با هنرمندی محمد علی فردین در فیلم گنج قارون و " قیصر" با بازی بهروز وثوقی، شخصیت سمبولیک دیگری را خلق کند که سال‌های سال تأثیر گذاری خود را در خطوط قصه‌ی خیلی از آثار سینمایی حفظ کند.
امیر نادری در تنگسیر، هرچند که به اسکلت بندی رمان تنگسیر و استفاده‌های بجا از دیالوگ‌ها و توصیفات مربوط به فضاهای محلی و ویژگی‌های روحی و روانی شخصیت‌ها، وفادارانه عمل کرده است اما مرگ اسمعیل – شاگرد مشروب فروشی – و کشته شدن نائب به دست مردم و یک تفنگچی ِ پیوسته به اعتراضات مردم " دواس " –روستای محل زندگی زار محمد - و گریز شهرو – همسر زارمحمد- و فرزندان‌اش با بلمی به سوی میعاد گاهی که پیغام اش را از طرف زار محمد، اسمعیل رسانده بود، مواردی هستند که در اصل اثر، روایتی آنگونه ندارند و صرفا از از ناگزیری های یک اقتباس سینمایی و تلفیق اثر ادبی با برداشت‌های عاطفی،اجتماعی و سیاسی سینماگرنشأت می گیرد و باید هم چنین باشد.
نقش سکینه که زن بیوه ای‌ است و گاوش یاغی شده و به سوی مردم یورش آورده هم با طعنه‌هایی که او به زارمحمد می زند و جرقه‌های خشم او را مشتعل تر می کند نیز متفاوت تر از آنی است که در رمان تنگسیر آمده است. موردی هم هست که در متن کتاب وجود ندارد و آن هم نشان دادن مراسم تعزیه و شبیه خوانی است که امیر نادری با الهام از جریانات روشنفکری و جهت گیری مبارزات آشکار و نها ن سیاسی در ایران دهه‌های چهل و پنجاه بدان مسئله پرداخته است. آن نیز گریز زدنی است به واقعه‌ی عاشورا و مفهوم شهادت و تأثیر دیدگاه‌های روشنفکرانی چون جلال آل احمد و دکتر علی شریعتی در شکل گیری مبارزات اجتماعی مردم ایران.
در یکی از سکانس‌های درگیری مردم با تفنگچی‌های حکومتی در محله‌های بوشهر، زارمحمد که بخاطر دفاع از حق خود، خلق به او " شیر محمد " لقب می دهد، رهبری شورش رانیز بر عهده می گیرد که این نیز به شکلی بیاگر دیدگاه‌های جنبش چپ در ایران بود و چوبک اما چنین نقشی را از شخصیت تنگسیر در رمانش نطلبیده است و بیشتر کوشش او بر آن است که با بیان حالات روحی و روانی کاراکترها بخصوص شخصیت تنگسیر، انگیزه‌های لازم را برای یک خیزش فردی که در ضمن،حمایت غیر مستقیم مردم رانیز درپی دارد، رشد دهد. جدا ازاین موارد، چوبک ضمن تأکید بر جامعه‌ای استبداد زده موضعی ضد استعماری نیز در رمان دارد که امیر نادری تأکیدی براین نکته نکرده است و این امر بی شک ریشه در ممیزی‌ها و خطوط ممنوعه‌ی وزارت فرهنگ و هنردر دوره‌ی پهلوی دارد. چرا که بعدها فیلم دیگر او " دونده " پر از ایما و اشاره‌های ضد استعماری است.
هرچند وقایع قصه ی تنگسیر در اواخر دوره ی قاجار رخ می دهد اما همه‌ی مؤلفه‌های فیلم، حکایتی به شدت روز و جهان شمول دارد. اشتغال شیر محمد به چاه کنی نیز در رمان وجود ندارد و آخرین شغل زارمحمد قبل از انتقام گیری؛ جوفروشی در بوشهر بوده که امیر نادری با تغییر طبقه‌ی او از خرده بورژوازی به طبقه‌ی کارگر، سعی کرده که به لایه های ژرف فیلم، عمقی وسیع و روشنگرانه بدهد.
فیلم تنگسیر، همچون تیتراژ آغازینش که نوشته شده بر اساس اثری جاودانه از صادق چوبک، خود نیز جزو آثار ماندگار تاریخ سینمای ایران است. یکی به سبب بازی بسیار درخشان بهروز وثوقی در نقش زار محمد که از پنجمین جشنواره‌ی جهانی دهلی نو، برنده ی جایزه ی بهترین بازیگر مرد شد و دیگری بخاطر ارائه‌ی یک تصویر بومی و تکرار ناشده از فضای زندگی مردم جنوب و همچنین فیلمبرداری خوب و ارزنده ی نعمت حقیقی. دراین میان نباید از بازی بسیار جذاب و تکنیکی پرویز فنی زاده نیز چشم پوشید که با اطمینان، یکی از جاودانه ترین سکانس ها یی را اجرا کرده که تاکنون در سینمای ایران؛ فردی در یک نقش مکمل و در بازی رودررو با کاراکتر اصلی فیلم، از عهده‌ی آن بر آمده است.