افسانه های آذربایجان ( به زبان ترکی ) /خوی ناغیل لاری : رئیحان قیزی آذر / علیرضا ذیحق

   علیرضا ذیحق

خوی ناغیل لاری:

رئیحان قیزی آذر 

قدیم تاریخ ،  " جان " آددی گؤزل بیر مملکت واریدی. او مملکت ین "بَی" آدیندا قَدَر قودرَت دی بیر شاهی واریدی کی هئچ اوغلو اولموردی. شاه تصمیم توتور مونَججیم لردن کؤمه ی آلا و اوننار تاس آتیب کیتاب آچاننان سورا، هامیسی دئدی لر : " چاره سی تزه دن ائو له نمَح دی وبو دَفه  تاس گؤرسه دیر کی ختمن اوغلوز اولاجاخ ."

   علیرضا ذیحق

خوی ناغیل لاری:

رئیحان قیزی آذر 

قدیم تاریخ ،  " جان " آددی گؤزل بیر مملکت واریدی. او مملکت ین "بَی" آدیندا قَدَر قودرَت دی بیر شاهی واریدی کی هئچ اوغلو اولموردی. شاه تصمیم توتور مونَججیم لردن کؤمه ی آلا و اوننار تاس آتیب کیتاب آچاننان سورا، هامیسی دئدی لر : " چاره سی تزه دن ائو له نمَح دی وبو دَفه  تاس گؤرسه دیر کی ختمن اوغلوز اولاجاخ ."

شاه دا سؤزه باخیب " آذر" آددی گؤزل گؤیچَح بیر قیزی نان ائولندی . آذر ، داغلار قیزی ایدی و رئیحان  ائلی نین گؤزبَبَه یی. چوخ چَح مه دی  آذرحامیله اولدی و بیر اوغلان دوغدی . شاه سَویندی و بوتون ائل اوبا دا جشن توتولدی. آدین دا قویدی " بایجان " کی دَده سی نین آدی ایدی .

" بایجان " ین اون دؤرد یاشی واریدی کی " جان " مملکتینه حمله اولدی و بایجاننان آذری قورتارماخ اوچون ، شاه اونناری گؤزلردن گیزلی ، بیر داغ ایچینده اویولموش درین ماغارایا قویدی و گئتدی جنگه . چوخ گونلر گئشسه ده شاه دان خبراولمادی و بیرگون بایجان ، آنا سیندان گیزلی ، اوزاخ دان گؤروشه ن دریایا ساری یولا دوشدی . دریایا آزقالیردی یاخین لاشا کی  بیرآت سودان چیخیب ، بایجانا طرف گلدی.  اوآتا مینیب گئتدی آناسی نین یانینا و برابر یولا دوشدولر. هله چوخ گئتمه میشدیلر  کی قولاخ لارینا بیر سس گلدی . یاچخی قولاغ آساندا گؤردولر کی بیر قیز سسی دی . بایجان تدان یئندی و یاخینا گئدَنده گؤردو عم قیزی سی " تورکان " دی. تورکان دئدی : " تئز اول قوی قاش کی ایندی قره دئو گلر و سنی ده منیم کیمی اسیر ائله ر. " آمما بایجان قولاغ آسمادی و اونو زنجیردن قورتاراندا ، بولدی کی عم قیزیسی " جئیران سوتی "تاپباغاگلیب دی و" شاه بَی" بَح یارالیدی و چاره جئیران سوتو دی . آذر آت بئلینده اوغلونوایزلیردی کی بیردن بیره گؤزون نن ایتدی و ایسته دی  آتدان یئنه کی آت دئدی : " آز قالیر قَراننیغ اولا و تئز گئد بو بولاخ دا گؤزلزینی یو که گئجه نی ده گونوز کیمی هر یئری ایشیخ گؤره سَن . او حتمن قره دئوین الینه دوشوب دی و قورتواماسی هئش ده هاسات دَیی." آذر بولاغ دا اوز گؤزون یویوب دؤنه رَح، آت اونو گؤتدی قره دئوین قصرینه .  گئجه نین قرانلیقین دا گؤز ، گؤزومه سه ده آذره  هریان ایشیغ ایدی . دئو بیر تونقال قالی ییب  بایجان نان تورکا نی ایستیردی شیشه چکیب کاباب ائلی یه کی آت دئدی : " چاره فَغَت دئوین جانین آلماغ ی کی اونون جانی دا ، بو گؤروشه ن چینارین قالین قئییم بوداغی دی. گَرَح قیلیش چکیب او بوداغی کؤح دن کسه سن . آذر کی قیلیش چکیب اوخ آتماخ دا ، رئیحان ائلینده اونا تای یوخ اودی  تئز  چیناری نئچه یئردن نیشان آلدی و آیاغینی اوخلارا قویوب دیرماشدی چینارا . آغاچین باشیندایدی کی  وار گوجونن ، او شاخه نی کسیب آغاج دان قوپاتدی و دئو بیردن بیره هوشدان گئدیب ییخیلدی یئره . آمما نه تورکان و نه بایجان ،  اوجاغین  آلووون نان علاوه ه بیر زاد گؤرموردولر. گیج حالدا دوروب باخیردیلار کی بیردن بیره آذر اوننارین آلین نن یاپیشیب میندیری دریا آتینا و اؤزودوشدی قاباغا . سحره جان یول گئسه لرده آذر ، اولوب گئچن لری تورکان نان اؤرگَندی و بولدی کی پایتخت محاصیره ده دی و شاه دا بَح یارالی. اوننار چاییر لی چیمن نی بیر یئرده دینجه لیب یئییپ ایشدیح دن سورا ، آذر میندی دریا آتینا و دئدی : " سیز بوردا دینجه لیب شیکارینان مَشقول اولونجا ، منده گئدیم بلکه جئیران سوتو تاپدیم . "

آذر، آتی چاپیپ داغلارا گؤتورله نینجه ، نئچه بالالی جئیران گؤروب اوننارین امجه ییندن بیر بایدا سوت ساغدی. جئیراننار رئیحان قیزی آذری تانیردیلار و اوآیریلارکن ، هامیسی نی قوصصه باسدی و آذرده اونناری بیر بیر اؤپوپ باغرینا چَح دی. آذر ، آتی مینیب چاپاراخ ، اوننان ایسته دی کی بلکه بو مملکتی قورتارماغ اوچون بیر یول دییه . آت دئدی : " بو مملَکته زاوال یوخدی و گَرَح کی آرواددی کیشی لی هامی جنگه گئتسین و سن ده بیری سن . بیر پهلوان وار آدی " قَمگین " و هامی نین قورخوسو اوننان دی. منی یَهَر لی ییب اوخ لی قیلیش لی مئیدانا گیره جَح سن و  من کیشنی ییب قیچیمی یئره چیپ دیخدا ،  هر یئری توز دومان توتوب" قَمگین " ین گؤزلری هئش زاد گؤرمی یه جَح دی . اوندادی کی گَرَح اوخو یایا قویوب " قَمگین " ین قلبیننیشان توتاسان . نییه کی سنین گؤزون نه تَح قَراننیخ دا بلکه توزدا دوما ندا دا هر یئری آینا کیمین گؤره جَح دی."

 اوننار بایجان نان تورکانی دا گؤتوروب چادیر لارا ساری یولا دوشدولر و شاه اونناری ساغ سلامت گؤرونجه ، سَویندی آمما ایسته دی کی تئز قویوب گئتسین نر کی بلکه دوشمن اَلینه دوشمی یه لر. آذر آمما قولاغ آسمادی و شاه اؤزون تاپار تاپباز ، گؤردو کی آذر ، باش دان آیاغا جنگ لیباسی گیریب آغ بیر آتی نان مئیدانا گیردی . " قَمگین پهلوان " کی فیکر ائلیردی داها اونون قاباغینا چیخان هئش بیر پهلوان قالمی ییب دی و بویون ظفرشئیپوری چالاجاخ لار، بیردن بیره هئیبت لی بیر آت گؤردو و آت بئلین ده ، دَلی سوو بیر چنگاور. مئیداندا ائله توز سالمیشدی کی سانکی هر یئرده توفان قوپوردی . قَمگین پهلوان بیر قره لتی سئچیب یاخینا گئده رکن ، بیردن بیره دمیر زیرِحینی ، اوخلانمیش گؤروب اوره یی سانجیلدی . الین اوره یینه قویوب ایشین نه اولدغون آنلادیخ دا ، بیرنئچه اوخ داها ، اونون اَلین اوره یینه تیکیب آتدان یئره دوشدی . توزدومان کی یاتدی هامی گؤردوقمگین پهلوان قانینا قَلطان دی وبایجان قَشوننان برابر ،دوشمَنه حمله ائلیر.

"بَی شاه " ین مملکتی بوجورلو یونن خطر دن قورتول دو آمما هم  پادیشاه و هم جان اهلی او گون نن بئله، مملکت درینه آذربایجان دئدی لر. بایجان نان تورکان دا ائوله نیب هر یاندا توی دویون چالیندی. و دوز او گونو  بالیخچی لار گؤردولر کی  آغ آت سودا چیمه رَح، " خَزَر" دریاسی شپه له ندی و شَپه لر آتی گؤتوروب گئتدیلر.

خوی روایتی – روایت تاریخی 1352 ه.ش

روایت ائدَن : آنام علویه خانیم